مکانیزم ماشه عمل نکرد/ جهش بی‌سابقه صادرات نفت ایران

اقتصاد آنلاین – رجا ابوطالبی: آمار‌های جدید رهگیری نفتکش‌ها نشان می‌دهد صادرات نفت کشور در اکتبر با ثبت میانگین حدود ۲.۳ میلیون بشکه در روز، به بالاترین سطح خود پس از تشدید تحریم‌های آمریکا در سال ۲۰۱۸ رسیده است. این رکورد در شرایطی رقم خورده که ساختار تحریم‌های ایالات متحده علیه بخش انرژی و ناوگان نفتکش ایران نه تنها لغو نشده بلکه در ماه‌های اخیر تحت عنوان فعال شدن مکانیزم ماشه، با تحریم اشخاص، شرکت‌ها و کشتی‌های بیشتر تشدید شده است.

برآورد‌های مبتنی بر رهگیری ماهواره‌ای نفتکش‌ها نشان می‌دهد صادرات روزانه نفت ایران در اکتبر به حدود ۲.۲ تا ۲.۳ میلیون بشکه در روز رسیده که بالاترین سطح در هفت سال گذشته و پس از خروج آمریکا از برجام محسوب می‌شود. این سطح نسبت به میانگین ماه‌های قبل، معادل افزایشی در حدود ۲۰۰ هزار بشکه در روز ارزیابی می‌شود.

صادرات نفت زیر سایه تحریم‌های سختگیرانه

افزایش صادرات در حالی رخ داده که ایالات متحده طی سال‌های اخیر چندین بسته تحریمی جدید علیه ایران و مرتبط با صادرات نفت اعمال کرده است. در برخی بسته‌ها، ده‌ها کشتی و شرکت به دلیل مشارکت در حمل یا معامله نفت و میعانات ایران در فهرست تحریم قرار گرفته و مقامات آمریکایی از این اقدامات به عنوان یکی از سخت‌گیرانه‌ترین دور‌های تحریم پس از ۲۰۱۸ یاد کرده‌اند.

با این حال، داده‌های موسسه تانکر ترکرز نشان می‌دهد، بخش قابل توجهی از ناوگان موسوم به «فلیت سایه» که در جابه‌جایی نفت ایران نقش دارند همچنان فعال بوده و همه آنها مشمول تحریم نیستند. بخشی از کشتی‌هایی که در فهرست تحریم قرار گرفته‌اند نیز همچنان در مسیر‌های بین‌المللی تردد کرده و محموله‌های نفتی ایران را جابه‌جا می‌کنند که نشان‌دهنده شکاف معنادار بین سطح اعلامی تحریم‌ها و درجه اجرای میدانی آنها است.

درآمد ۴ میلیارد دلاری در یک ماه

بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها در ارزیابی جداگانه‌ای از وضعیت صادرات نفت ایران در اکتبر، حجم کل محموله‌ها را حدود ۶۶.۸ میلیون بشکه و متوسط روزانه را حدود ۲.۱۵ میلیون بشکه در روز برآورد کرده است. در این جمع‌بندی، سهم نفت خام نزدیک به ۹۰ درصد کل جریان صادراتی ذکر شده و باقی آن به سوخت کوره و میعانات اختصاص دارد که تصویری از ترکیب سبد صادراتی ایران ارائه می‌دهد.

این نهاد در تحلیل خود ضمن تایید سطوح بالای صادرات، اعلام کرده است که ایران نفت خام خود را با تخفیف ۵ تا ۱۰ درصدی نسبت به نفت برنت به فروش می‌رساند. نرخی که سبب می‌شود صادرات نفتی اکتبر ایران بین ۳.۹ تا ۴.۲ میلیارد دلار درآمد ناخالص ایجاد کرده باشد.

لازم به ذکر است که اگرچه افزایش صادرات از حدود ۴۰۰ هزار بشکه در روز در چند سال قبل به سطوح فعلی بالای دو میلیون بشکه در روز، تغییر معناداری در وزن درآمد‌های نفتی در تراز پرداخت‌ها و بودجه عمومی ایران به وجود آورده است؛ اما به دلیل تخفیف‌های قیمتی، ریسک‌های وصول و هزینه‌های جانبی ناشی از سازوکار‌های تحریمی، نسبت تبدیل این درآمد ناخالص به منابع در دسترس بودجه و اقتصاد داخلی، به طور کامل با شرایط پیشاتحریم قابل مقایسه نیست و به جزئیات کانال‌های تسویه وابسته است.

در ادامه گزارش بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها بر پایه داده‌های تانکر ترکرز، سهم چین از صادرات اکتبر ۲۰۲۵ حدود ۹۰.۶ درصد ذکر شده و امارات متحده عربی به عنوان دومین مقصد بزرگ، سهمی در حدود ۶ تا ۷ درصد از جریان صادرات را به خود اختصاص داده است. مقاصد دیگری مانند سنگاپور و برخی نقاط ثالث نیز سهم‌های محدودتری داشته‌اند که بیشتر در نقش نقاط ترانشیپمنت و بازصادرات ظاهر می‌شوند تا مقاصد نهایی مصرف.

در عین حال، تمرکز جغرافیایی صادرات بر چین، به معنای وجود ریسک‌های ژئوپلیتیکی و مقرراتی قابل توجه است که می‌تواند از طریق تحولات ناگهانی در سیاست‌های خریداران یا تشدید دوره‌ای تحریم‌ها، بر حجم صادرات و سرعت وصول درآمد‌ها اثر بگذارد.

شیوه‌های دور زدن تحریم 

تحلیل‌ها نشان می‌دهد که افزایش صادرات نفت ایران تا حد زیادی بر استفاده از شبکه‌ای از نفتکش‌های با پرچم کشور‌های ثالث، انتقال کشتی به کشتی در آبراه‌های بین‌المللی و دوره‌های خاموشی سیستم‌های رهگیری (AIS) تکیه دارد. برای بخش مهمی از محموله‌ها از مسیر‌هایی مانند خلیج فارس و جزیره خارک آغاز شده و سپس در نقاطی در دریای چین جنوبی یا حوالی تنگه مالاکا عملیات انتقال کشتی به کشتی یا تغییر اسناد بار انجام می‌شود تا منشا نفت در زنجیره تجاری مبهم شود.

در مجموع، آمار‌های اکتبر تصویری روشن از ناکارآمدی عملی مکانیزم ماشه در مهار صادرات نفت ایران ارائه می‌دهد. با وجود گسترش فهرست تحریم‌ها، تشدید محدودیت‌ها و تمرکز واشنگتن بر مسدودسازی مسیر‌های فروش، شبکه فزاینده‌ای از نفتکش‌های سایه، تنوع‌یابی روش‌های حمل‌ونقل و استفاده از نقاط واسطه‌ای، امکان تداوم و حتی افزایش صادرات را فراهم کرده است. رکورد بیش از ۲.۳ میلیون بشکه در روز نه‌تنها شکاف میان اعلام تا اجرای تحریم‌ها را برجسته می‌کند، بلکه نشان می‌دهد ابزار‌های فعلی فشار، بدون ایجاد اجماع گسترده و بدون تطبیق با سازوکار‌های جدید بازار، اثرگذاری محدودی دارند.