بحران تازه ؛ گنج پنهان ایران روبه مرگ است

در روزهای اخیر برخی فعالان حوزه محیط زیست نسبت به فعالیت یک معدن پتاس در محدوده حوضه آبریز تالاب گاوخونی ابراز نگرانی کرده‌اند. به گفته آن‌ها، این معدن با استفاده از روش تبخیری برای استخراج پتاس، بخشی از آب‌های زیرزمینی منطقه را برداشت می‌کند؛ آن هم در شرایطی که تالاب گاوخونی سال‌هاست با بحران خشکی و تنش شدید آبی دست و پنجه نرم می‌کند.

این نگرانی زمانی جدی‌تر می‌شود که نتایج پژوهش‌های اخیر محققان دانشگاه اصفهان نشان می‌دهد ذرات گرد و غبار برخاسته از بستر خشک تالاب آلوده به فلزات سنگین است و غلظت برخی از این فلزات تا هزار برابر بیش از حد مجاز و برخی دیگر تا ۷۰۰ برابر فراتر از استانداردها است.

در شرایطی که کارشناسان و فعالان محیط زیست بر ضرورت حفظ اندک رطوبت باقی مانده در بستر تالاب تأکید دارند، برداشت منابع معدنی از جمله پتاس در محدوده و حاشیه تالاب، تامل برانگیز است چرا که به گفته کارشناسان استخراج پتاس از طریق زهکشی و هدایت آب به حوضچه‌های تبخیری، نه تنها موجب افت بیشتر سطح آب‌های زیرزمینی در حوضه تحت تنش آبی تالاب گاوخونی می‌شود بلکه فلزات سنگین مدفون در رسوبات هزاران ساله را به سطح آورده و در معرض باد قرار می‌دهد.

کارشناسان هشدار می‌دهند که هرگونه فعالیت معدنی در این منطقه، به ویژه در شرایط فعلی، می‌تواند روند انتشار این ذرات آلوده را تشدید کرده و خطرات جدی برای سلامت ساکنان مناطق اطراف به همراه داشته باشد. به گفته آنان، خشک‌تر شدن بستر تالاب بر اثر برداشت آب برای حوضچه‌های تبخیر پتاس، احتمال بلند شدن این ذرات را بیشتر کرده و تبعات زیست محیطی و بهداشتی جبران ناپذیری را رقم خواهد زد.

خطر بیخ گوش تالاب و ساکنان حاشیه آن

یک فعال محیط زیست با ابراز نگرانی از صدور مجوزهای برداشت منابع از حاشیه تالاب گاوخونی گفت: این اقدام می‌تواند تعادل آبی منطقه را بر هم زند و سلامت مردم و محیط زیست را با تهدید جدی مواجه کند.

فرشته عالمشاه افزود: نخستین‌بار در سال ۱۳۹۶ درخواست برداشت از محدوده تالاب مطرح شد که با مخالفت صریح رئیس وقت اداره کل حفاظت محیط زیست اصفهان و نیز فرماندار ورزنه روبه‌رو شد. این مخالفت حتی به شکل رسانه‌ای اعلام و اجرای طرح ممنوع شد.

وی افزود: با این حال، حدود شش ماه پیش فعالان محیط زیست منطقه متوجه شدند که مجوزهای جدیدی به‌طور بی‌سر و صدا صادر شده است که پس از اطلاع رسانی و ارسال نامه رسمی به فرمانداری، مخالفت کتبی فرماندار اعلام شد، اما عملیات متوقف نشد.

به گفته عالمشاه، با وجود پیگیری‌ها از طریق مکاتبات و جلسات، برداشت‌ها ادامه یافت و در بازدید میدانی فعالان محیط زیست مشخص شد که کانال‌هایی به طول چند کیلومتر حفر و آب زهکشی شده برای استخراج پتاس به روش تبخیری هدایت می‌شود.

این فعال محیط زیست تصریح کرد: رنگ آب نشان دهنده حضور فلزات سنگین در کنار پتاسیم بود و این مساله نگرانی‌ها را دوچندان کرده است.

وی با تأکید بر اهمیت اندک رطوبت باقیمانده در بستر تالاب گفت: این رطوبت مانع حرکت سریع ریزگردهای آلوده به فلزات سنگین می‌شود و در واقع نفس‌های آخر تالاب را زنده نگه می‌دارد.

عالمشاه افزود: آب‌های زیرزمینی منطقه به هم متصل هستند و برداشت بی‌رویه می‌تواند منابع آب شیرین مورد استفاده کشاورزی را تحت تأثیر قرار دهد و سلامت مردم را به خطر اندازد.

وی با اشاره به دغدغه جدی فعالان محیط زیست نسبت به سلامت مردم گفت: در حال تلاش برای جلب همکاری دانشگاه علوم پزشکی جهت بررسی علمی ارتباط خشکی تالاب و تراکنش ریزگردهای آلوده با افزایش موارد ابتلا به سرطان در مناطق حاشیه تالاب گاوخونی هستیم.

این فعال محیط زیست خاطرنشان کرد: لازم است که بررسی‌های علمی و اپیدمیولوژیک توسط نهادهای مسوول به‌طور جدی انجام تا ابعاد این بحران زیست محیطی و بهداشتی روشن شود.

فرماندار جرقویه نیز با اشاره به موضوع معدن پتاس در منطقه، اظهار داشت: پروانه بهره برداری از سوی نهادهای مربوطه صادر شده است اما با این حال تأکید کرده‌ایم که بررسی‌های لازم در خصوص محصول آن نیز انجام شود.

آذرپی افزود: در همین راستا، نامه نگاری با اداره حفاظت محیط زیست صورت گرفته تا موضوع مجدداً مورد ارزیابی قرار گیرد.

اضطراب در گاوخونی بحران زده

یک زمین‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان نیز در گفت و گو با ایرنا اظهار داشت: برداشت آب زیرزمینی، چه از طریق زهکش و چه حفر چاه، پیامدهای متعددی به دنبال دارد.

میثم تدین افزود: خشکی زاینده رود و تالاب گاوخونی یکی از عوامل ایجاد کانون‌های ریزگرد در استان اصفهان است؛ تالابی که پیش‌تر عرصه‌ای پرآب بود و اکنون به کانون تولید گرد و غبار تبدیل شده است.

وی تصریح کرد: هرگونه برداشت آب و قرار دادن آن در معرض تبخیر، موجب افت سطح ایستابی در گاوخونی و از بین رفتن چسبندگی رسوبات می‌شود.

تدین اضافه کرد: این رسوبات، که طی هزاران سال به صورت ایمن دفن شده‌اند با این فرآیند دوباره به سطح می‌آیند و با قرارگیری در معرض باد، خطرات بیشتری برای ساکنان منطقه ایجاد می‌کنند.

وی افزود: این وضعیت مشابه فعالیت معدن نمک در «دریاچه نمک خارا» است که با ایجاد حوضچه و شخم زدن رسوبات، نمک استخراج می‌کند. این کار سبب می‌شود مواد آلوده و فلزات سنگینی که به دلیل وزنشان در لایه‌های زیرین رسوب کرده‌اند، مجدد به سطح آمده و توسط باد پراکنده شوند که به این ترتیب، گرد و غبار آلوده تشدید می‌شود.

تدین با اشاره به نگرانی‌ها درباره معدن پتاس گفت: در مورد این معدن، نگرانی اصلی مربوط به فلزات سنگین است و بر اساس موقعیت جغرافیایی آن ـ که در شمال حسن‌آباد و مجاور تالاب گاوخونی قرار دارد ـ می‌توان گفت که فعالیت آن، علاوه بر تشدید گرد و غبار، موجب افت آب در منطقه و کاهش منابع آبی کشاورزان و چشمه‌های اطراف نیز می‌شود.

وی افزود: همچنین این فعالیت‌ها، میزان تبخیر را افزایش داده و یک کانون جدید گرد و غبار ایجاد می‌کند.

قرار بر توقف فعالیت معدن است

مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان نیز در پاسخ به پرسش‌های ایرنا پیرامون نگرانی‌های بوجود آمده، گفت: بر اساس ماده ۲۴ قانون معادن، معادنی که در خارج از مناطق چهارگانه حفاظت محیط زیست فعالیت می‌کنند، باید تحت نظارت و استعلام باشند اما در این مورد هیچگونه اقدام یا استعلامی از سوی ادارات حفاظت محیط زیست صورت نگرفته است.

داریوش گل‌علیزاده افزود: مخالفت‌ها و نگرانی‌ها پیرامون این موضوع پیش‌تر به سازمان حفاظت محیط زیست و منابع طبیعی اعلام شده است.

وی گفت: این واحد معدنی پتاس در ۱۳ کیلومتری غرب تالاب گاوخونی مستقر است و بیشتر از آب‌های زیرسطحی در عمق حدود یک متری برداشت انجام می‌دهد.

گل علیزاده تصریح کرد: این عملیات شامل ایجاد کانال‌های زهکشی و حوضچه تبخیری بوده است که باعث استحصال پتاس می‌شود.

به گفته وی فعالیت‌ها این معدن بیش از حد اکتشاف بوده و در مرحله بهره‌برداری قرار دارد، ضمن اینکه بدون مطالعات کافی در رابطه با تاثیر این استحصال و شورابه‌ها بر حیات گاوخونی انجام شده است.

مدیر کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان اعلام کرد که طبق هماهنگی‌های اخیر قرار بر توقف فعالیت های این معدن شده است.

گل علیزاده افزود: همچنین پروانه اکتشاف این معدن در سال ۱۴۰۴ اما بدون استعلام‌های لازم از شرکت آب منطقه‌ای صادر شده است.

گل علیزاده ۲ تهدید عمده ناشی از فعالیت چنین معادنی را برای تالاب گاوخونی برشمرد و افزود: نخست تأثیر برداشت آب‌های زیرسطحی بر رژیم آبی تالاب گاوخونی است که به دلیل خشک‌سالی‌های مکرر، اکوسیستم آن بسیار شکننده شده و ممکن است به کانون انتشار گرد و غبار تبدیل شود و دوم تبدیل اراضی برداشت پتاس به کانون گرد و غبار.

دانشگاه علوم پزشکی اصفهان وارد میدان شود

وی اضافه کرد: برای این ۲ تهدید، مطالعات لازم در دست انجام است و در صورت احتمال بروز خطر برای اکوسیستم تالاب و تبدیل اراضی تحت برداشت به کانون گرد و غبار، از ابزارهای قانونی برای جلوگیری از تشدید وضعیت موجود استفاده خواهد شد.

وی در ادامه درباره معدن نمک «دریاچه نمک خارا » در حوضه تالاب گاوخونی نیز گفت: برای این معدن نیز مکاتباتی با دانشگاه علوم پزشکی، دادستان و استانداری انجام شده و اقدامات لازم برای بررسی سلامت مردم و جلوگیری از توزیع نمک‌های احتمالا آلوده در دستور کار قرار گرفته است.

دریاچه نمک خارا یکی از پهنه‌های نمکی شرق استان اصفهان است که در مجاورت تالاب خشک ‌شده گاوخونی قرار دارد. این منطقه از دوره قاجار تاکنون محل استخراج سنتی و صنعتی نمک بوده که در سال‌های اخیر و با تشدید خشکی تالاب گاوخونی، نگرانی‌هایی در خصوص احتمال آلودگی نمک‌های برداشت شده از معدن فعال در این دریاچه به فلزات سنگین و سایر آلاینده‌های زیست محیطی مطرح شده است.

مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اصفهان درباره خطرات آلودگی ناشی از برداشت نمک و احتمال آلوده بودن آن به فلزات سنگین در این محدوده گفت: با توجه به نتایج پژوهش‌های محققان دانشگاه اصفهان مبنی بر وجود غلظت بالای برخی فلزات سنگین در تالاب گاوخونی که انتشار گرد و غبار آلوده آن می‌تواند سلامت مردم را تهدید کند، مکاتباتی با دانشگاه علوم پزشکی و مراجع ذیربط انجام شده تا بررسی‌های لازم در این رابطه انجام شود.

وی با تاکید بر اینکه سلامت و بهداشت مردم اولویت اصلی است و حفظ محیط زیست نیز جزو مأموریت‌های اصلی اداره حفاظت محیط زیست است، افزود: هرگونه فعالیت منجر به تخریب غیر قابل جبران ممنوع است و پیگیری‌های قانونی در این زمینه ادامه دارد.