قصه یک «جادوی» موسیقایی؛ بدعت خردمندانه‌ای که در «پسران هور» شنیدنی شد

خبرگزاری مهر – گروه هنر- علیرضا سعیدی؛ کارکرد تیتراژ چیزی شبیه به جلد کتاب است که طراحش تلاش می‌کند با انتخاب عناصر، فرم‌ها و چینش‌ها با کمک گرافیک و موسیقی مخاطب یک اثر را در جریان موضوع قرار دهد. شرایطی که گاهی بسیار نکته‌سنج، اندیشمندانه و حساب‌شده پیش روی مخاطبان قرار می‌گیرد و گاهی هم به قدری سردستانه و از روی ادای یک تکلیف اجباری ساخته می‌شود که بیننده را از اساس از یک اثر تصویری دور می‌کند.

آنچه بهانه‌ای شد تا بار دیگر رجعتی به کلیدواژه «تیتراژ» داشته‌ایم، مروری بر ماندگارترین و خاطره‌سازترین موسیقی‌های مربوط به برخی برنامه‌ها و آثار سینمایی و تلویزیونی است که برای بسیاری از مخاطبان دربرگیرنده خاطرات تلخ و شیرینی است و رجوع دوباره به آنها برای ما در هر شرایطی می‌تواند یک دنیا خاطره به همراه داشته باشد. خاطره‌بازی پس از آغاز و انتشار در نوروز ۱۴۰۰ و استقبال مخاطبان از آن، ما را بر آن داشت در قالب یک خاطره‌بازی هفتگی در روزهای جمعه هر هفته، روح و ذهن‌مان را به آن بسپاریم و از معبر آن به سال‌هایی که حال‌مان بهتر از این روزهای پردردسر بود، برویم.

«خاطره بازی تیتراژهای ماندگار» عنوان سلسله گزارشی آرشیوی با همین رویکرد است که به‌صورت هفتگی می‌توانید در گروه هنر خبرگزاری مهر آن را دنبال کنید.

در صدوپنجاه‌وپنجمین شماره از این روایت رسانه‌ای این بار به سراغ موسیقی تیتراژ پایانی سریال تلویزیونی «پسران هور» رفتیم که قدمت ساختش، مربوط به سال‌های دور تولیدات سیما نیست و این روزها به عنوان یکی از تازه‌ترین مجموعه‌های داستانی پیش روی مخاطبان قرار گرفته اما به دلیل انتخاب به جا و سنجیده گروه طراحی تیتراژ و سازندگانش از موسیقی ماندگاری که در دهه‌ها پیش ساخته شده، توانسته است به عنوان یکی از موثرترین موسیقی تیتراژهای این چند ماهه اخیر مورد توجه قرار گیرد.

در تیتراژ این سریال شاهد یک موسیقی تاریخی باشکوه با هنرمندی محمدرضا لطفی، شهرام ناظری و دیگر هنرمندان عضو گروه «چاووش» هستیم که به واسطه انتخاب مناسب ترانه، دقت و خلاقیت آهنگساز در ملودی پردازی و خوانندگی یک هنرمند در حوزه موسیقی کلاسیک ایرانی از همان زمانی که پخش شد آن چنان مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت که می‌تواند به عنوان چند اثر برتر موسیقی کشورمان در حوزه مقاومت و حتی در دیگر عرصه‌ها معرفی شود. مسیری ارزشمند و ماندگار که بی تردید به دلیل حضور هنرمندان درجه یک و ممتاز موسیقی کشورمان که جای خالی آنها به شدت در جریان فعالیت‌های موسیقایی خالی است توانست اثری را به منصه ظهور برساند که از حافظه تاریخی شنوندگان بیرون نمی‌رود. تصنیفی که گروه سازندگان تیتراژ سریال «پسران هور» آن را با دقت و ذکاوت برای موسیقی تیتراژ پایانی سریال انتخاب کرده و خاطرات ماندگاری از دوران دفاع مقدس را با این آهنگ برای مخاطبان زنده کردند.

مجموعه داستانی «پسران هور» به نویسندگی و کارگردانی مهدی جعفری و تهیه کنندگی مجتبی فرآورده از جمله محصولات تولید شده در مرکز سریال سوره با حمایت سیما فیلم است که به زندگی و رشادت‌های نیروهای قرارگاه سری نصرت می‌پردازد؛ قرارگاهی که به‌دست شهید علی هاشمی پایه‌گذاری شد و نقش مهمی در دوران دفاع مقدس ایفا کرد. البته پس از نمایش نسخه سینمایی «اشک هور» در جشنواره فیلم فجر، تلویزیون با «پسران هور» روایتی متفاوت از حماسه قرارگاه سری نصرت و فرمانده آن شهید علی هاشمی را به تصویر می‌کشد؛ روایتی که نگاهی نو به یکی از ناشناخته‌ترین جبهه‌های دفاع مقدس دارد.

در این مجموعه رضا ثامری در نقش شهید علی هاشمی، تورج الوند، محمدرضا صولتی، باسط رضایی، مهدی کرنافی، امیر عباس‌زاده، سهند جاهد، مرتضی شاه‌کرم، ناصر عاشوری، علی زرمهری و همچنین رویا افشار و فرید سجادحسینی به ایفای نقش پرداخته‌اند.

اما فارغ از موسیقی متن سریال که آن هم به واسطه حضور هنرمند شناخته شده‌ای به نام حبیب خزایی فر توانسته حال و هوای متفاوتی را به این مجموعه دهد، این موسیقی تیتراژ پایانی سریال است که توانسته تبدیل به یکی از برگ برنده‌ها شود و چه خوب که گروه تولید و طراحی تیتراژ دست به اجرای خلاقیتی زدند که نتیجه آن انتخاب تصنیف ماندنی «کاروان شهید» بود. موسیقی که در دوران جنگ هشت ساله تولید و از آن زمان تاکنون تبدیل به یکی از بهترین تصنیف‌های دوران دفاع مقدس شده است.

درباره تولید این تصنیف که بسیاری از کارشناسان حوزه موسیقی طراحی و ساخت آن را به محمدرضا لطفی و برخی نیز ملودی اولیه اش را به شهرام ناظری نسبت می‌دهند باید این چنین گفت که «کاروان شهید» در ماه‌های اول آغاز جنگ تحمیلی با ترانه محمد ذکایی، آهنگسازی محمدرضا لطفی، خوانندگی شهرام ناظری و همراهی جمعی از بهترین نوازندگان موسیقی ایرانی از جمله زیداله طلوعی، صدقی آسا، فرخ مظهری، جمال سماواتی، پشنگ کامکار، بیژن کامکار، ارژنگ کامکار، درویش‌رضا منظمی و هادی منتظری تولید و مدتی بعد در آلبوم «چاووش ۸» گنجانده شد.

قصه دیگر اینکه در اولین روزهای دوران دفاع مقدس، یکی از بستگان و دوستان نزدیک شهرام ناظری شهید می‌شود؛ این خواننده حماسی در واکنش به اتفاق پیش آمده سراسیمه به کرمانشاه می‌رود تا در مراسم خاکسپاری شرکت کند و گویا در طول این مراسم قطعه «کاروان شهید» به ذهن او خطور می‌کند. ناظری پس از بازگشت به تهران این ملودی را در نشستی مشترک با محمدرضا لطفی و هوشنگ ابتهاج اجرا کرد و همان جا ایده ساخت تصنیف شکل گرفت. در همین روزها بود که محمد ذکایی شعر تصنیف را سرود و محمدرضا لطفی هم برای شعر، مقدمه‌ای در «آواز شوشتری» نوشت که بعدها اجرای مفصل تری از آن در همان آلبوم «چاووش ۸» گنجانده شد. موسیقی که در کنار قطعاتی چون «شب نورد»، «ژاله خون شد»، «سپیده»، «رزم مشترک»، «میهن و ای میهن» تبدیل به یکی از بهترین محصولات موسیقی مرتبط با آثار انقلابی شد.

محمد ذکایی شاعر قطعه «کاروان شهید» درباره چگونگی سرودن شعر و همکاری با محمدرضا لطفی توضیح داده است: آقای لطفی نوار آهنگی را در اختیارم قرار دادند تا روی ملودی آن ترانه‌ای بگویم. بارها آن نوار را گوش دادم و با خود زمزمه کردم تا به قول معروف شعر خودش بیاید. روزی از میدان هفت تیر می‌گذشتم، جماعت بسیاری را دیدم که شهیدان وطن را که در جنگ کشته شده بودند، تشییع می‌کردند. احساس عجیبی دست داد و همان جا از خاطرم گذشت «می‌گذرد کاروان / روی گل ارغوان / قافله سالار آن / سرو شهید جوان» و آن را روی تکه کاغذی نوشتم که شد سرآغاز ترانه «کاروان شهید» و چند روز طول کشید تا شعر را تمام کردم. پس از مرور و اصلاحات نهایی، آقای لطفی این شعر و آهنگ را خودشان برای تصویب به اداره رادیو بردند که تصویب هم شد. پس از آن هم نوارش به بازار آمد.

زنده یاد محمدرضا لطفی آهنگساز و نوازنده تار قطعه «کاروان شهید» هم درباره این اثر گفته است: این قطعه در دستگاه «همایون» و بعد از شهید شدن یکی از اقوام شهرام ناظری که خلبان بود، ساخته شد. البته زمانی که جنگ پیش آمد من هم مثل هر ایرانی که به وطنش ناجوانمردانه حمله کردند وظیفه‌ام بود که کمک کنم و کمک من به عنوان یک موزیسین ساخت قطعاتی در این زمینه بود.

سجاد پورقناد از منتقدان و کارشناسان حوزه موسیقی درباره این اثر ماندگار به جای مانده از دوران دفاع مقدس گفته است: «کاروان شهید» در فواصل «همایونِ جدید» ساخته شده که در زمان استاد علینقی وزیری باب شده است. البته باید به زیبایی ملودی و اجرای آن توسط شهرام ناظری تاکید کرد و گفت که این قطعه حتی اگر با دیدگاه اولیه‌اش کلیشه‌ای به نظر برسد، با مرور زمان و در دل مردم جایگاهی ویژه یافته است. ملودی این تصنیف به قدری زیباست که نه تنها در میان مردم، بلکه در میان اهل موسیقی نیز همیشه محبوب باقی مانده است. البته فواصل جدید دستگاه «همایون» که توسط استاد وزیری ایجاد شد، تاثیر مستقیمی در شکل‌گیری ملودی این قطعه داشته است و توانسته با سبک خاص خود، فضای جدیدی را در موسیقی ایرانی ایجاد کند.

به گفته پورقناد این اثر از جمله تصنیف‌هایی است که هرچند ابتدا به مناسبت جنگ ساخته شد، اما به واسطه عمق احساسی و زیبایی فنی، از آثار تاریخ مصرف‌دار خارج شده و همچنان در میان مردم و هنرمندان از محبوبیت ویژه‌ای برخوردار است. در این اثر، هم عواطف انسانی و هم احساسات ملی در یک راستا قرار گرفته‌اند. این قطعه می‌تواند در هر زمانی که نیاز به روحیه‌بخشی و تشویق ملی باشد، دوباره احیا شود.

به هر ترتیب آنچه از قطعه ماندگار وتمام نشدنی «کاروان شهید» پیش روی مخاطبان قرار گرفته آن قدری زیبا و ارزشمند بود که گروه سازنده و طراح تیتراژ سریال «پسران هور» را بر آن داشت تا با یک رجعت تاریخی به آن بار دیگر یاد و خاطره یکی از مهم‌ترین موسیقی‌های دوران دفاع مقدس را در ذهن شنیداری مخاطبان زنده کنند. در شرایطی که سفارشی شدن و سفارشی ساختن صرف، امروزه بلای جان چنین محصولاتی شده است ای کاش این نوع موسیقی پیروان بیشتری برای ادامه راه داشت تا می‌توانست تاثیرات بیشتری هم در جریان به روز رسانی موسیقی کلاسیک ایرانی و هم توسعه موسیقی‌های موضوعی بگذارد.